80 godina gradskog arhiva

Ideja o osnivanju arhiva Beograda pojavila se još krajem 1930-ih godina, sa osnovnim ciljem očuvanja i zaštite izuzetno vredne građe Zemunskog magistrata iz XVIII veka.

Nakon završetka Drugog svetskog rata, arhivska građa pratila je opšte stanje u zemlji – arhivi su bili u haotičnom stanju, a zbog neznanja i neadekvatnog rukovanja, dokumenta su često korišćena za grejanje ili preradu. Kako bi se sačuvala kulturna dobra, doneti su prvi propisi koji su stavljali pod državnu zaštitu istorijske i umetničke zgrade, javne spomenike, biblioteke i arhive, a u gradovima širom Srbije osnivana su i prva arhivska središta. Građa Zemunske istorijske arhive vraćena je u prostorije Biblioteke i muzeja Opštine grada Beograda, ali u potpuno nesređenom obliku.

Na predlog Prosvetnog odeljenja Izvršnog odbora Narodnog odbora Beograda, 26. septembra 1945. godine doneta je odluka o osnivanju samostalne ustanove „Gradski arhiv“. Njegov zadatak bio je prikupljanje originalnih dokumenata društvene i privatne zaostavštine vezanih za razvoj Beograda i Zemuna. Prvobitno je Arhiv bio deo Gradske biblioteke, da bi 1947. godine postao samostalna ustanova sa sopstvenim budžetom. Od 1954. godine nalazio se u zgradi bivše klasne lutrije, a trenutni naziv dobio je 1958. godine odlukom Gradskog veća i Izvršnog odbora.

Istorijski arhiv Beograda danas predstavlja instituciju kulture od posebnog društvenog značaja. Njegova nadležnost obuhvata čuvanje, preuzimanje, sređivanje, obradu, korišćenje i publikovanje arhivske građe u okviru teritorije Skupštine grada Beograda, uključujući gradske i prigradske opštine.

Kako je Arhiv tokom godina prikupljao sve veći broj fondova, postojale prostorije i depoi postajali su nedovoljni. Zbog toga je 1963. godine izrađen elaborat za izgradnju namenskog objekta po projektu Milana Jerkovića. Projekat je odobren od strane Skupštine grada, a lokacija obezbeđena u Novom Beogradu. Nova zgrada, sagrađena između 1969. i 1972. godine u duhu Korbizijeovih principa arhitekture, svečano je otvorena 15. oktobra 1973. godine.

Arhiv svoju primarnu funkciju – očuvanje kulturnih dobara – obavlja kroz različite vidove zaštite arhivske građe, uključujući preventivne mere, konzervaciju i restauraciju. Od 1955. godine u okviru Arhiva radi Tehnička služba i knjigovezačka radionica, koja se bavi prepovezivanjem starih knjiga, izradom arhivskih kutija, futrola, mapa i drugih proizvoda neophodnih za zaštitu građe.

Povodom 80 godina postojanja, Istorijski arhiv Beograda omogućio je besplatno preuzimanje publikacije „Arhiv kao čuvar starih zanata“ autora Bojana Koceva (2023). Knjiga predstavlja pokušaj da se očuva i predstavi specifičan zanat koji polako nestaje, ističući njegov značaj, posebnost i estetsku vrednost široj publici.